ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:10

الثاقب» که به فارسی نوشته به این موضوع پرداخته است. ولی در عین حال مشاهده می شود که احتیاج مبرمی به این گونه بحث خصوصاً در این عصر و زمان احساس می گردد؛ زیرا در هر عصر و زمان شرائط خاص خود را داشته و علی الخصوص که در این برهه از زمان وضعیت خاص عقیدتی و سیاسی و اجتماعی پدید است و لذا بجاست که مطالبی را در این محور به قلم روز درآورده و با تذکّر به هر تکلیفی مطابق شرایط عصر و زمان مردم را به وظایفشان آشنا سازیم.

و تعالی: «إِلاَّ مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ یَعْلَمُونَ».(1) فلم یوجب لهم صحة ما یشهدون به الا من بعد علمهم. ثم کذلک لن ینفع ایمان من آمن بالمهدی القائم علیه السلام حتی یکون عارفاً بشانه فی حال غیبته»؛(2) «ایمان از شخص مؤمن به آن حضرت علیه السلام بدون علم به حال امام زمان علیه السلام صحیح نخواهد بود، همان گونه که خداوند متعال می فرماید: «الا من شهد بالحق و هم یعلمون؛ مگر کسانی که شهادت به حق دادند در حالی که می دانند. گواهی شهادت دهندگان به حق صحیح واقع نمی شود مگر بعد از این علم. مسئله امام زمان علیه السلام نیز چنین است؛ زیرا ایمان کسی که به قضیه مهدویت اعتقاد دارد به او نفعی نمی رساند مگر در صورتی که عارف به شأن آن حضرت علیه السلام در زمان غیبت باشد».

به همین سبب در روایات شیعه و سنّی مشاهده می کنیم که منکر خروج مهدی علیه السلام کافر شمرده شده است. جابر بن عبداللَّه انصاری از پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله نقل می کند که می فرمود: «من أنکر خروج المهدی فقد کفر بما أنزل علی محمد، و من أنکر نزول عیسی فقد کفر و من أنکر خروج الدجال فقد کفر. فإنّ جبرئیل علیه السلام أخبرنی بأنّ اللَّه عزّوجلّ یقول: «من لم یؤمن بالقدر خیره وشرّه فلیأخذ رباً غیری»؛(3) کسی که منکر خروج مهدی است، به آنچه بر محمدصلی الله علیه وآله نازل شده کافر گردیده است و کسی که منکر نزول عیسی است کافر است. کسی که منکر خروج دجال است کافر است. به راستی جبرئیل به من خبر

ص:14

داد که خداوند متعال می فرماید: هر کس که ایمان به قَدَر - چه خیر آن و چه شر آن - نداشته باشد، باید پروردگاری غیر از من را بر گزیند.»

در روایتی از امام صادق علیه السلام در تفسیر قول خداوند متعال: «الم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ» می خوانیم که آن حضرت فرمود: «متقین شیعیان علی علیه السلام هستند و غیب نیز همان حجت غائب است، یعنی مهدی منتظر.(1)

در روایتی امام صادق علیه السلام یکی از مصادیق غیب را خروج مهدی علیه السلام در آخرالزمان ذکر می کند.

مقرر عند أهل العلم و مدوّن فی عقائد أهل السنة و الجماعة»؛(1) «ایمان به خروج مهدی واجب است، همان گونه که نزد اهل علم تقریر یافته و در عقائد اهل سنّت و جماعت تدوین شده است.»

3 - شیخ ناصرالدین البانی وهابی می گوید: «إنّ عقیدة خروج المهدی ثابتة متواترة عنه صلی الله علیه وآله یجب الایمان بها؛ لأنّها من امور الغیب و الایمان بها صفات المتقین کما قال «الم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ» إن انکارها لایصدر إلّا من جاهل مکابر. أسأل اللَّه تعالی أن یتوفانا علی الایمان بها و بکل ما صحّ فی الکتاب و السنة؛(2) همانا عقیده به خروج مهدی عقیده ای است ثابت و متواتر از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که ایمان به آن واجب است؛ زیرا این عقیده از امور غیب است که ایمان به آن در قرآن کریم از صفات پرهیزکاران شمرده شده است. خداوند می فرماید: «این کتاب، شک در آن نیست (و) راهنمای پرهیزکاران است. آن کسانی که به جهان غیب ایمان آوردند. همانا، انکار این عقیده، جز از فرد جاهل زورگو صادر نمی گردد. از خداوند متعال می طلبم که ما را بر ایمان به این عقیده و به هر امری که به طور صحیح از کتاب و سنّت ثابت شده بمیراند.»

4 - استاد عبد المحسن بن حمد العباد وهابی می گوید: «والتصدیق بها داخل فی الایمان بأنّ محمداً رسول اللَّه صلی الله علیه وآله؛ لأنّ من الایمان به تصدیقه فیما أخبره، و داخل فی الایمان بالغیب الذی امتدح اللَّه المومنین به بقوله:

ص:16

«الم* ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ* الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ»؛(1) تصدیق و اعتقاد به قضیه مهدویت، داخل در ایمان به رسالت پیامبراکرم صلی الله علیه وآله است؛ زیرا از آثار ایمان به پیامبرصلی الله علیه وآله تصدیق اوست در اموری که به آن ها خبر داده و نیز داخل در ایمان به غیبی است که خداوند متعال مؤمنین را به جهت ایمان به آن مدح کرده است؛ آنجا که می فرماید: «این کتاب، شک در آن نیست (و) راهنمای پرهیزکاران است؛ آنان که به غیب ایمان دارند و … »

صدوق به سند خود از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: «طوبی لمن تمسک بأمرنا فی غیبة قائمنا فلم یزغ قلبه بعد الهدایة … »؛(1) «خوشا به حال کسی که در عصر غیبت قائم ما به امر ما تمسک کند و بعد از هدایت هرگز قلبش منحرف نگردد … ».

و نیز به سندش از رسول اکرم صلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: «والذی بعثنی بالحق بشیراً لیغیبنّ القائم من ولدی بعهد معهود الیه منّی، حتی یقول اکثر الناس ماللَّه فی آل محمّد حاجة، ویشک آخرون فی ولادته فمن أدرک زمانه فلیتمسک بدینه ولایجعل للشیطان الیه سبیلاً بشکّه، فیزیله عن ملّتی ویخرجه من دینی، فقد اخرج ابویکم من الجنّة من قبل، وانّ اللَّه جعل الشیاطین اولیاء للذین لایؤمنون»؛(2) «قسم به کسی که مرا به حقّ به عنوان بشارت دهنده مبعوث کرد به طور حتم قائم از اولادم غائب خواهد شد به جهت عهدی که از جانب من با او بسته شده است تا به حدی که بیشتر مردم می گویند: خداوند به آل محمّد احتیاجی ندارد، و عدّه ای دیگر در ولادت او شک می کنند. پس هر کس زمان او را درک کند باید به دینش چنگ زند و با شکّش راه را برای نفوذ شیطان در خودش باز نکند تا او را از ملت و دین من بیرون کند همان گونه که پدر و مادر شما را از بهشت قبلاً بیرون کرد، و همانا خداوند عزوجل شیاطین را اولیای کافران قرار داده است».

ص:18

و الذابّین عنه … »؛(1) «بار خدایا من تجدید می کنم با او در بامداد امروز و تا ایامی که زندگانی می کنم پیمان و عقد بیعت با او را که بر گردن من است. و هرگز از آن برنگردم و تا ابد دست از بیعت با او بر ندارم. بار خدایا مرا از یاران و کمک کاران و دفاع کنندگان از او گردان … ».

یعنی به آیات ما، و «وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ» یعنی مواسات و همکاری با برادران دینی، و «وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِ ّ» یعنی امامت، و «وَتَوَاصَوْابِالصَّبْرِ» یعنی در عصر فترت.(1) و مقصود از فترت همان عصر غیبت امام زمان علیه السلام است.

شیخ صدوق به سندش از امام صادق علیه السلام نقل کرده که فرمود: « … ولترفعنّ اثنتا عشرة رایة مشتبهة لایدری ایّ من ایّ … »؛(1) « … و به طور حتم دوازده پرچم برافراشته خواهد شد که مشتبه است و حق و باطل آن ها تشخیص داده نخواهد شد … ».

و هلک المستعجلون و نجا المسلمّون»؛(1) «کسانی که وقت تعیین می کنند دروغ گفته اند، و کسانی که عجله می کنند هلاک شدند، و تنها کسانی که تسلیم امر پروردگارند نجات یافتند».

و نیز به سندش از امام باقرعلیه السلام نقل کرده که فرمود: «إنّما هلک الناس من استعجالهم لهذا الأمر، إنّ اللَّه لایعجل لعجلة العباد. إنّ لهذا الأمر غایة ینتهی ط الیها، فلو قد بلغوها لم یستقدموا ساعة ولم یستأخروا»؛(2) «همانا مردم به جهت عجله کردنشان برای این امر - ظهور حضرت مهدی علیه السلام - هلاک شدند، خداوند به جهت عجله بندگان تعجیل - در فرج حضرت - نمی کند. به طور حتم برای این امر غایتی است که به آن منتهی می گردد، و هرگاه به آن حدّ رسید لحظه ای مقدم و مؤخّر نمی شود».

زیرا همه خوبی ها به او بازمی گردد، ولی پیامبر و اهل بیت اوعلیهم السلام را به خاطر خدا باید دوست داشته باشیم.

پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «احبّوا اللَّه لما یغذوکم و احبّونی بحبّ اللّه و احبّوا اهل بیتی لحبّی»؛(1) «خداوند را از آن جهت دوست بدارید که به شما روزی می دهد و مرا به خاطر خدا دوست بدارید، و اهل بیتم را به خاطر من دوست داشته باشید».

از جمله اهل بیت پیامبرعلیهم السلام امام زمان علیه السلام است. در حدیثی که از امام رضاعلیه السلام از پدرانش از امام علی علیه السلام نقل شده آمده است که حضرت فرمود: «قال لی أخی رسول اللَّه صلی الله علیه وآله … و من احبّ ان یلقی اللّه و قد کمل ایمانه و حسن اسلامه فلیتولّ الحجة صاحب الزمان المنتظر … »؛(2) «برادرم رسول خدا به من فرمود … و کسی که دوست دارد خدا را ملاقات کند در حالی که ایمانش کامل و اسلامش نیکوست پس باید تحت ولایت حجت صاحب الزمان قرار گرفته و او را دوست بدارد … ».

ص:24

ص:26

از احادیثی که شیعه و اهل سنّت آن را نقل کرده و در مصادر حدیثی خود آورده اند، حدیث ضرورت و لزوم معرفت امام است. این حدیث با تعبیرات گوناگون از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده است. در برخی از روایات، پیامبرصلی الله علیه وآله می فرماید: «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة»؛ «هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلی از دنیا رفته است.» حال مقصود از معرفت امام زمان چیست؟ و مراد از امام زمان کیست؟ و معنای مرگ جاهلی کدام است؟ این ها سؤال هایی است که در اینجا مورد بحث قرار می دهیم.

مات ولیس له امام مات میتة جاهلیة»؛(1) «هر کس بمیرد در حالی که برای او امام نباشد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.»

4 - طبرانی به سندش از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: «من مات و لیس علیه امام فمیتته جاهلیة … »؛(2) «هر کس بمیرد در حالی که امام زمان خود را نشناخته مرگش مرگ جاهلیّت است.»

5 - از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل شده که فرمود: «من مات ولم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة»؛ «هر کس بمیرد و امام زمانش را نشناسد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.» (3)

3 - محمّد بن سعد {230}.(1)

4 - ابن ابی شیبه {234}.(2)

5 - ابوجعفر اسکافی {240}.(3)

6 - احمد بن حنبل {241}.(4)

7 - حمید بن زنجویه {251}.(5)

8 - عبداللَّه بن عبدالرحمن دارمی {251}.(6)

9 - محمّد بن اسماعیل بخاری {256}.(7)

10 - مسلم بن حجاج {261}.(8)

11 - احمد بن عمر بزار {320}.(9)

12 - ابوعمرو احمد بن محمّد بن عبدربه {327}.(10)

13 - ابوحاتم محمّد بن حبّان، {354}.(11)

14 - ابوالقاسم طبرانی {360}.(12)

15 - حاکم نیشابوری {405}.(13)

16 - قاضی عبدالجبار معتزلی {415}.(14)

ص:29

17 - ابونعیم اصفهانی {430}.(1)

18 - بیهقی {458}.(2)

19 - محمّد بن فتوح حمیدی {488}.(3)

20 - زمخشری {538}.(4)

21 - محمّد بن عبدالکریم شهرستانی {548}.(5)

22 - ابن اثیر جزری {606}.(6)

23 - ابن ابی الحدید {656}.(7)

24 - حافظ نووی {676}.(8)

25 - حافظ ذهبی {748}.(9)

26 - ابن کثیر دمشقی {774}.(10)

27 - سعد الدین تفتازانی {792}.(11)

28 - نورالدین هیثمی {807}.(12)

29 - ابن حجر عسقلانی {852}.(13)

30 - حسام الدین متقی هندی {975}.(14)

و …

ص:30

معرفت به امام زندگی کند و بدون معرفت بمیرد به مانند این است که جاهل از دنیا رفته است.

در روایتی از امام صادق علیه السلام مرگ جاهلیت در این روایات به مرگ ضلالت تفسیر شده است.

ابن ابی یعفور می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره قول رسول خداصلی الله علیه وآله: «من مات ولیس له امام فمیتته میتة جاهلیة» سؤال کردم که آیا مقصود از آن مرگ کفر است؟ حضرت فرمود: مرگ ضلالت و گمراهی است … (1)

علامه مجلسی رحمه الله در تفسیر این حدیث می گوید: «شاید علّت عدول امام علیه السلام از تصدیق کفر آنان به اثبات ضلالت بر ایشان، این باشد که گویا سؤال کننده توهّم کرده که احکام کفر در دنیا؛ همانند نجاست و نفی نکاح و توارث و شبیه این امور بر آن ها جاری می شود، لذا حضرت این امور را نفی می کند و برای آنان ضلالت از حق در دنیا و از بهشت در آخرت را ثابت می نماید. و این منافات ندارد که در آخرت آنان ملحق به کفار و مخلّد در آتش جهنّم باشند، همان گونه که سایر اخبار بر این مطلب دلالت دارند.

و نیز احتمال دارد که توقف امام از اثبات کفر برای آنان به جهت آن است که شامل کسانی از اهل سنّت می شود که مستضعف بوده و برایشان امامی نیست؛ زیرا در آنان احتمال نجات از عذاب وجود دارد … ».(2)

تأیید می کند توجیه اول مجلسی را روایت دیگری که کلینی به سندش از حارث بن مغیره نقل کرده که به امام صادق علیه السلام عرض کردم: آیا رسول خداصلی الله علیه وآله

ص:32

فرمود: «من مات لا یعرف امامه مات میتة جاهلیة»؟ «هر کس بدون معرفت امامش بمیرد به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است؟» حضرت فرمود: آری. عرض کردم: آیا مقصود جاهلیّت مطلق است یا جاهلیتی که فقط امامش را نمی شناسد؟ حضرت فرمود: جاهلیّت کفر و نفاق و ضلالت است.(1)

آیا ممکن است کسی باور کند که عدم معرفت به حاکمی فاسق و فاجر و بی دین، انسان را به مرگ جاهلیت از دنیا ببرد؟ آیا خروج به قدر یک وجب از سلطه امام فاسق و فاجر، سبب مرگ جاهلیت است؟ پس ادله امر به معروف و نهی از منکر و نهی از رکون و میل به ظالم چگونه تفسیر می شود؟ و …

هر کس از جماعت مفارقت کند به مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.(1) مقصود به این حدیث چیست؟

اولاً: صحّت سند این گونه احادیث معلوم نیست.

ثانیاً: بر فرض صحّت سند این احادیث، احتمال زیاد می رود که این احادیث با سندهای صحیحش از طرف خلفا و حکّام جعل شده باشد؛ زیرا کسانی که جعل حدیث می کردند سندهای دروغین صحیح نیز اختراع می نمودند، یعنی اخبار را به دروغ به اشخاص موثقی نسبت می دادند تا مردم باورشان شود. و این کار را به جهت سکوت مردم نسبت به ظلم خلفا و تخریب چهره اهل بیت علیهم السلام و مخالفان سیاسی و اعتقادی دستگاه خلافت انجام می دادند.

ثالثاً: با در نظر گرفتن قاعده تناسب حکم و موضوع، می گوییم: باید بین حکم که مرگ جاهلیت است و موضوع که مفارقت جماعت است تناسبی باشد. با کمی تأمّل پی می بریم که مفارقت از جماعت بر حق است که چنین حکمی شدید را در پی دارد، نه مخالفت و مفارقت از جماعتی از مردم گرچه بر باطل اجتماع کرده باشند. لذا امیرالمؤمنین علیه السلام در «نهج البلاغه» اهل جماعت را به خود و پیروانش تطبیق می کند:

حضرت علیه السلام در حالی که مشغول ایراد خطبه بودند، مردی برخاست و عرض کرد: ای امیرالمؤمنین! مرا خبر ده از اهل جماعت، و از اهل تفرقه، و از اهل سنّت و از اهل بدعت؟

امام فرمودند: ای وای! حال که این سؤال را کردی گوش فرا ده و آنچه را می گویم بفهم و باکی بر تو نباشد که از دیگری نیز سؤال کنی.

ص:37

اهل جماعت، من هستم و کسانی که مرا پیروی کنند، هر چند کم باشند. همانا این مطلب حق است و ناشی از امر خدا و دستور پیامبرش صلی الله علیه وآله.

اهل تفرقه، مخالفان من و پیروان من هستند، هر چند زیاد باشند.

اهل سنّت کسانی اند که متمسک به چیزی شده اند که خدا و رسولش آن را برای آنان سنّت قرار داده، هر چند کم باشند.

اهل بدعت مخالفان امر خدا و کتاب خدا و پیامبرش می باشند که به رأی خود و از روی هوای نفس خود عمل می کنند، هر چند فراوان باشند … ».(1)

گزیند، پس باید تحت ولایت علی بن ابی طالب درآید؛ زیرا او کسی است که شما را از هدایت بیرون نکرده و در گمراهی وارد نخواهد کرد.»

2 - ابن عباس از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: «من سرّه أن یحیی حیاتی ویموت مماتی ویسکن جنّة عدن التی غرسها ربّی، فلیوال علیاً من بعدی ولیوال ولیّه ولیقتد بأهل بیتی بالأئمة من بعدی، فانّهم عترتی خلقوا من طینتی ورزقوا فهمی وعلمی، فویل للمکذّبین بفضلهم من أمّتی القاطعین فیهم صلتی لا انالهم اللَّه شفاعتی»؛(1) «هر کس دوست دارد که همانند من زندگی کند و همانند من بمیرد و در بهشت عدنی که پروردگارم آن را کاشته سکنی گزیند، پس باید ولایت علی را بعد از من بپذیرد و موالیان او را نیز دوست بدارد، و به اهل بیت من اقتدا کند، کسانی که امامان از بعد من هستند؛ زیرا آنان عترت منند، که از طینت من خلق شده و از فهم و علم من بهره برده اند. پس وای بر کسانی از امت من که فضل آن ها را تکذیب کنند و ارتباط مرا نسبت به آن ها قطع نمایند. خداوند شفاعت مرا در حقّ آن ها شامل نکند.»

در این عصر و زمان جز حضرت مهدی علیه السلام فرزند امام حسن عسکری علیه السلام نیست؛ زیرا او آخرین امام معصوم از دوازده امامی است که رسول خداصلی الله علیه وآله از آمدن آنان تا روز قیامت خبر داده است. کسانی که قوام دین به آن ها وابسته بوده و بقا و عزّت آن نیز به وجود آن ها گره خورده است.

ص:40

و جامعه ایده آل و بالاخره اجرای این ایده عمومی و انسانی به وسیله شخصی مقدّس و عالیقدر که در روایات اسلامی از او به «مهدی» نام برده شده است، اندیشه ای است که کم و بیش همه فرق و مذاهب اسلامی - با اختلافاتی - بدان مؤمن و معتقدند.

این اندیشه بیش از هر چیز مشتمل بر عنصر خوشبینی نسبت به جریان کلّی نظام طبیعت و سیر تکاملی تاریخ و اطمینان به آینده، و طرد عنصر بدبینی نسبت به پایان کار بشر است که طبق بسیاری از نظریه ها و فرضیه ها تاریک و ابتر است. امید و آرزوی تحقیق این نوید کلّی جهانی انسانی در زبان روایات اسلامی (انتظار فرج) خوانده شده است.

اگر هریک از این سه عنصر اساسی برای انتظار نباشد انتظار حقیقتاً معنا پیدا نمی کند.

جازه داده می شود که شکاف وسیع تر شود و مبارزه پیگیر تر و داغ تر گردد، ولی این تفکّر عامیانه فاقد این مزیّت است، فقط به فساد و تباهی فتوا می دهد که خود به خود منجر به نتیجه مطلوب شود.

این نوع برداشت از ظهور و قیام مهدی موعودعلیه السلام و این نوع انتظار فرج که نوعی منجر به تعطیلی در حدود و مقرّرات اسلامی می شود، و نوعی (اباحیگری) باید شمرده شود به هیچ وجه با موازین اسلامی و قرآنی موافقت ندارد.

این که انتظار فرج از عبادات است، آنجا که می فرماید: «انتظار الفرج عبادة» و در روایتی دیگر می خوانیم: «سَئَل عن علیّ علیه السلام رجل: أیّ الأعمال أحبّ الی اللَّه عزّوجلّ؟ قال علی علیه السلام: انتظار الفرج»؛(1) «از امام علی علیه السلام شخصی سؤال کرد: کدامین اعمال نزد خدای عزوجل محبوب تر است؟ حضرت فرمود: انتظار فرج».

بنابر این، بعضی که انتظار را خاموشی و گوشه گیری و اعتزال و مذهب احتراز معرّفی کرده و بدین وسیله آن را مورد هجوم قرار داده اند، به خطا رفته اند، چون حقیقت انتظار را درک نکرده اند، و تیری در تاریکی انداخته اند. کما این که آن ها که انتظار را مذهب اعتراض معرفی کرده اند، آن هم اعتراضی که از سقیفه و از زبان حضرت علی علیه السلام آغاز شد.(2) به بیراهه رفته اند؛ زیرا در برابر این دیدگاه دو پرسش مطرح است:

اوّل: این که دامنه این اعتراض تا کجاست؟ تا رفاه، عدالت، عرفان، تا آزادی، شکوفایی و تکامل و یا …

دوّم: این که پیآمد این اعتراض چیست؟ و چه باری بر دوش منتظر می گذارد و این نفی با چه اثباتی همراه می شود؟

در جواب پرسش اول باید بگوییم که آرمان های دینی از تکامل و شکوفایی استعداد آدمی بالاتر است؛ زیرا زمانی که انسان به تکامل هم برسد باز مسأله این است که می خواهد در چه جهتی مصرف شود؟ رشد یا خُسر؟ این دو مسأله اساسی بعد از شکوفایی است.

ص:46

پیامبراکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «الناس معادن کمعادن الذهب و الفضّة» (1): «مردم معادنی هستند مثل معادن طلا و نقره».

استفاده از معدن سه مرحله دارد. اوّل: کشف، دوّم: استخراج، سوّم: شکل دادن. تا اینجا مرحله کمال و شکوفایی است، امّا این آهن شکل گرفته که مثلاً به شکل اتومبیل در می آید جهت می خواهد. پس مرحله چهارم جهت یابی این معدن، این انسان است.

جهت به سوی کیست؟ به سوی پایین تر از خود و رضایت به زندگی حیوانی و همین حیات دنیوی؟ این تنزّل است. در نتیجه، هدفی برتر را می یابد؛ حرکت به سوی بالاتر از خودمان. این تحرّک است، رشد است. بالاتر از من کیست؟ لابد آفریننده انسان که حاکم و خالق هستی است. و امامت، هدایت گر این حرکت و سیر صعودی است که بعد از مقام رسالت به این مهمّ می پردازد، و اکنون عَلَم این حرکت را باید در دستان پرمهر مهدی موعودعلیه السلام جستجو کرد.

در مورد پرسش دوم هم باید گفت: منتظر مهدی علیه السلام آماده است و برای سلطنت و سلطه او زمینه سازی می کند، چنانچه در حدیث آمده است: «یوطئون للمهدی سلطانه» (2)؛ «برای سلطنت مهدی علیه السلام زمینه سازی می کنند».

اهمیّت این آمادگی و زمینه سازی را در پیام امام صادق علیه السلام می توان یافت آنجا که می فرماید: «لیعدّنّ احدکم لخروج القائم ولو سهماً، فإنّ اللَّه إذا علم

ص:47

ذلک من نیّته رجوت لان ینسی فی عمره حتی یدرکه ویکون من أعوانه وأنصاره»؛(1) «باید هر کدام از شما برای خروج قائم آمادگی پیدا کند، اگرچه با تهیه کردن یک تیر باشد؛ چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیّت یاری مهدی علیه السلام اسلحه تهیه کرده است، امید است که عمر او را دراز کند تا ظهور او را درک کند و از یاران مهدی علیه السلام باشد».

اینک با توجه به معنای لغوی و روایات پیرامون انتظار می توان گفت که انتظار نه احتراز است و نه گوشه نشینی، ونه مجرّد اعتراض و نفی طاغوت ها، بلکه انتظار به معنای جامع عمل و اقدام است، پویایی و حرکت است. انتظار هم جنبه منفی دارد و هم جنبه اثباتی؛ زیرا به معنای آمادگی و اقدام است که احتیاج به هردو جنبه دارد. و به معنای آینده نگری و دگرگونی است، که احتیاج به زمینه سازی دارد.

بسیار طبیعی است که قوم بنی اسرائیل با گذشته تیره و تار خود در انتظار آینده بهتری باشد. به همین علت که حضرت موسی علیه السلام به عنوان یک منجی میان ایشان برخاست آنان در پذیرفتن او درنگ نکردند. این آرمان در دوران ابتلا پا گرفت و هرگز از ایشان جدا نشد، و تنها با انتخاب داوود به پادشاهی بود که آرزوی قوم، برای قیام یک منجی کاملاً برآورده شد. داوود نمونه یک پادشاه یهودی و الگوی جاودانی شخص مسیحا گردید. و در واقع، برخی از انبیا و حکیمان هم او را مسیحا می دانستند.(1)

عصر داوود و سلیمان را می توان دوران شکوفا شدن آرمان مسیحایی در اذهان قوم یهود دانست. امید مسیحایی با دو نیم شدن حکومت بنی اسرائیل پس از حضرت سلیمان جدّی تر شد.

انبیا نه تنها آتش شوق را در دل ها روشن نگه می داشتند، بلکه به توسعه دادن مفهوم مسیحا و دوران مسیحایی می پرداختند. آنان معتقد بودند که شخص مسیحا که خدا به وسیله او جهان را مبارک خواهد ساخت، در اذهان بیشتر انبیا حاضر بود.

اندیشه مسیحایی در پیشگویی های «إشَعیا» به طور وضوح آمده است. مسیحای آرامش آفرین و تسلّی بخش قوم یهود در یکی از پیشگویی های او تصویر شده است. او حکومت آرمانی عادلانه ای را پی می افکند که در آن زمان «جهان از معرفت خداوند پر خواهد شد مثل آب هایی که دریا را

ص:50

می پوشاند» و آن، پس از گسترش دین بنی اسرائیل در سراسر گیتی است که همچون پرچم قوم ها برپا خواهد شد و امت ها آن را خواهند طلبید.(1)

و نیز می خوانیم: «و در ایّام آخر واقع خواهد شد که کوه خانه خداوند بر قلّه کوه ها ثابت خواهد شد و فوق تلّ ها برافراشته خواهد گردید و جمیع امت ها به سوی آن روان خواهند شد … ».(2)

برخی از پیشگویی های «صَفنیا» حتی از پیشگویی های اشعیا جهان شمول ترند. از دید او عصر مسیحایی زمان اصلاح کلّی جهان است؛ زیرا که در آن زمان، زبان پاک به امت ها خواهد داد تا جمیع ایشان اسم یَهْوَه را بخوانند و به یک دل او را عبادت کنند. تصور تَلمود پیرامون شخص مسیحا به قرار زیر است: «یک انسان که نهالی از خاندان سلطنتی داوود است و قداست او تنها به سبب موهبت های طبیعی وی خواهد بود، امتّ های مشرک به دست او نابود خواهند گشت و بنی اسرائیل قوّت خواهد گرفت».(3)

و چراغ های شما روشن باشد و شما همانند افرادی باشید که به انتظار بازگشت بزرگ شان از ع روسی است تا چون بیاید و درب را بکوبد همان لحظه درب را باز نماید. خوشا به حال آن خدمت کارانی که هرگاه بزرگ شان آمد آنان را بیدار ببیند … پس شما نیز آماده باشید؛ زیرا در ساعتی که توقع ندارید فرزند انسان می آید».(1)

4 - شیخ صدوق به سندش از احمد بن محمد بن ابی نصر از امام رضاعلیه السلام نقل می کند که فرمود: «چقدر نیکوست صبر و انتظار فرج، آیا نشنیده ای گفتار خداوند عزوجل را که فرمود، «وَارْتَقِبُوا إِنِّی مَعَکُمْ رَقِیبٌ» (1) و «فانتَظِرُوا إِنِّی مَعَکُم مِنَ الْمُنتَظِرِینَ»؛(2) «پس بر شما باد به صبر، زیرا فرج بعد از یأس و ناامیدی است، به راستی کسانی که قبل از شما زندگی می کردند از شما صبور تر بودند».(3)

5 - مجلسی در «بحار الانوار» از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «من دین الأئمة الورع، والعفة، والصلاح … وانتظار الفرج بالصبر»؛(4) «از دین ائمه پرهیزکاری، عفت، رستگاری … و انتظار فرج همراه با صبر است».

6 - ترمذی به سندش از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل می کند که فرمود: «سل اللَّه من فضله، فانّ اللَّه یحبّ أن یسأل. و أفضل العبادة انتظار الفرج»؛(5) «از فضل خدا بخواهید زیرا که خداوند سؤال کننده از خود را دوست دارد. و برترین عبادت انتظار فرج است».

7 - شیخ صدوق از امام جوادعلیه السلام نقل می کند که فرمود: «افضل اعمال شیعتنا انتظار الفرج. من عرف هذاالامر فقد فرّج اللَّه عنه بانتظاره»؛(6) «برترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است. هر کس از این امر اطلاع داشته باشد خداوند به جهت انتظارش گرفتاری را از او برطرف می کند».

حال در اینجا این سؤال مطرح است که مراد از فرج در این روایات چیست

ص:53

که انتظار آن افضل عبادات شمرده شده است؟ و انتظار فرج چه اثری دارد که این همه برای آن اهمیّت قائل شده اند؟ آیا مراد به انتظار فرج همان انتظار فرج حضرت مهدی علیه السلام است که در این روایات متعلّق و مورد آن به جهت وضوح بیان نشده است؛ زیرا در احادیث دیگر از شیعه و سنّی به شخص منجی نیز اشاره شده است که او مهدی این امت از نسل رسول خداصلی الله علیه وآله می باشد؟ و یا این که مراد به انتظار فرج، کلّی و عام است؟ به این معنا که فرج و گشایش و نجات شیعه بلکه تمام مظلومین عالم از ظلم و بی عدالتی و شرک و فساد و تبعیض و بی دینی امری بسیار مطلوب است، و لذا انتظار آن نیز از باب این که شخص منتظر را مستعدّ و زمینه ساز آن فرج می کند افضل عبادات است. و این منافاتی ندارد با روایاتی که صاحب آن فرج حقیقی را نیز نام برده و مشخص کرده است؟ این سؤال را بعد از نقل روایات خاص پاسخ خواهیم داد.

2 - و نیز به سندش از امام صادق علیه السلام نقل می کند که می فرماید: «طوبی لشیعة قائمنا، المنتظرین لظهور غیبته، والمطیعین له فی ظهوره، اولئک أولیاء اللَّه الّذین لاخوف علیهم ولاهم یحزنون» (1)؛ «خوشا به حال شیعیان قائم ما، کسانی که منتظر ظهور غیبت اویند، و کسانی که هنگام ظهورش مطیع او خواهند بود، آنان اولیای خدایند، آن کسانی که خوف بر آنان نبوده و محزون نخواهند بود».

و احساس کند و نیز او را ناظر اعمال خود بداند چندان تأثیری در وجود او ندارد. به خلاف کسی که معتقد است که اوّلاً او از ذریّه پیامبرصلی الله علیه وآله است. و ثانیاً: او موجود است و تمام اعمال و رفتار مردم، خصوصاً شیعیانش در تحت نظر اوست، و هنگام گرفتاری ها به داد آن ها رسیده و آن ها را مراعات و مراقبت خواهد نمود، اعتقاد به این چنین منجی، و انتظار ظهور چنین شخصی تأثیر بسیاری در روحیه انسان منتظر دارد، تأثیری که قابل مقایسه با تأثیر نوع اوّل از انتظار نیست. شیعه به جهت اعتقاد به این نوع انتظار همیشه در طول تاریخ زنده است و هیچ گاه امید خود را از دست نمی دهد. شیعه همیشه خود را در کنار منجی و مصلح کلّ احساس می کند …

همان گونه که قبلاً اشاره شد روایات، یکدیگر را تفسیر می کنند. پس می گوییم: مراد به روایات مطلقه همان روایات مقیده است. این جمع با نظر شیعه و سنّی هر دو سازگاری دارد، هم نظر شیعه که معتقد به فرج امامی است که موجود است، و هم اهل سنّت که معتقد به فرج امام مهدی علیه السلام است که او را الآن زنده نمی داند و معتقد است که در آخرالزمان متولّد شده و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد.

2 - از راه تناسب حکم و موضوع؛ زیرا انتظار فرجی که تا این حدّ مهمّ شمرده شده، و در گفتار معصومین علیهم السلام تا این حدّ مورد تأکید قرار گرفته، چیزی جز فرج مهدی موعودعلیه السلام نخواهد بود. و لذا در روایات می خوانیم که انتظار فرج محبوب ترین و برترین اعمال نزد خداوند است. و یا این که انتظار فرج، انتظار گشایش از یک مشکل فردی نیست؛ زیرا نهایت انتظاری که از شخص هنگام مصایب است این که صبر کند و بر خداوند متعال بر این مشکلات اعتراض ننماید، نه این که منتظر رفع گرفتاری باشد که این عمل افضل عبادات است. پس مراد به انتظار فرج در این روایات همان انتظار روز موعود است؛ از آن جهت که در آن روز، وعده الهی به نصرت مظلومین در سرتاسر عالم محقق شده، و حکومت عدل توحیدی اسلامی در روی کره زمین گسترده و پیاده خواهد شد. و انتظار با آن آثار و برکاتی که دارد تنها در انتظار چنین فرجی قابل تحقّق است. و نیز این چنین انتظار است که می تواند از اساس دین شمرده شود.

ص:57

وقت ظهور معیّن نیست، و با این همه فشارهای روحی و روانی و مشکلات مادّی که امت اسلامی و دیگران از مظلومین عالم را در بر گرفته، آیا دست از امید و انتظار رحمت واسعه الهی در این دنیا برداشته و یأس و ناامیدی بر آن ها حاکم می شود و یا این که دست از امید برنداشته بلکه اعتقاد او به فرج منجی عالم بشریّت که مظهر رحمت واسعه پروردگار است راسخ خواهد بود، و این امتحان بزرگی است از بندگان که در روایات اسلامی نیز به آن اشاره شده است.

3 - گاه مصلحت در تقدیم و تأخیر زمان غیبت است و این با معیّن بودن زمان ظهور سازگاری ندارد. و لذا در قصّه حضرت موسی علیه السلام می بینیم که در ابتدا صلاح بر این بود که مدت زمان ملاقات خود را با خداوند در کوه طور 30 شب قرار دهد، ولی بعد از اتمام سی شب، مصلحت در این شد که ده شب نیز اضافه گردد.

در رابطه با مسأله ظهور منجی و امام منتظَر نیز همین نکته جاری است، زیرا می دانیم که با معیّن کردن وقت ظهور، راه تغییر و تحوّل در زمان ظهور و تقدیم و تأخیر وقت آن بسته خواهد شد، با آن که گاه مصلحت خاصّی اقتضا دارد که این تقدیم یا تأخیر انجام گیرد. گاه به جهت انقطاع مردم به سوی خداوند متعال و آماده کردن زمینه ظهور، مصلحت اقتضا می کند که ظهور امام زمان علیه السلام تعجیل شود، و یا این که به جهت سستی مردم در زمینه سازی ظهور سبب تأخیر فرج امام منتظر گردد.

و به همین جهت است که گاه گفته می شود علائم ظهور مورد بدا واقع

ص:60

می گردد، که یک بخش آن شاید همین معنا باشد که گاه مصلحت اقتضا می کند که علامتی که در فلان عصر یا زمان برای ظهور واقع می گردد به جهت مصلحتی یا وجود مفاسدی به تأخیر افتد.

4 - عدّه ای در حفظ اسرار الهی و کتمان آن ها اراده ای ضعیف دارند. و نمی توانند آن ها را حفظ نمایند. و لذا حکمت دیگری که می توان برای معیّن نبودن وقت ظهور بیان کرد این که ممکن است در صورت معیّن بودن وقت ظهور این سرّ افشا شود و یا دشمنان از این سرّ آگاهی یافته و در نتیجه با برنامه ریزی هایی که می توانند برای مقابله با قیام آن حضرت داشته باشند سدّ راه ظهور گردند. و لذا در روایات اسلامی می خوانیم که عنصر (ناگهانی بودن ظهور) نقش بسزایی در پیروزی حضرت ایفا خواهد داشت به حیثی که هرگونه فرصت را از دشمنان گرفته و اجازه هرگونه تدبیر و اندیشه ای را از دشمنان حضرت سلب خواهد کرد. و این با معیّن بودن زمان ظهور سازگاری ندارد.

و لذا در روایتی از امام صادق علیه السلام خطاب به ابن نعمان آمده است که فرمود: «یا ابن النعمان! انّ العالم لایقدر أن یخبرک بکلّ مایعلم … فلاتعجلوا، فواللَّه لقد قرب هذا الامر ثلاث مرّات فأذعتموه، فأخّره اللَّه، واللَّه مالکم سرّ الّا و عدوّکم أعلم به منکم … » (1)؛ «ای پسر نعمان! به راستی عالم نمی تواند به هرچه اطّلاع دارد تو را آگاه سازد … پس عجله نکنید، به خدا سوگند که سه بار این امر - امر فرج - نزدیک شد و شما آن را پخش کردید و لذا خداوند نیز آن را تأخیر انداخت. به خدا سوگند! که نزد شما سرّی نیست مگر آن که دشمنان شما به آن از شما آگاه ترند».

ص:61

5 - در صورتی که وقت ظهور مشخص نباشد یکی از آثار تربیتی آن این است که حالت انقطاع و توجّه و تضرّع خاصّی برای انسان حاصل می گردد، لذا دائماً انسان در حال توسّل و تضرّع به درگاه الهی است و برای آن دست به دعا بر می دارد و با او مناجات کرده و از او فرج امام زمان علیه السلام را می خواهد، چه بسا این حالت در تعجیل ظهور امام زمان علیه السلام نیز تأثیر بسزایی داشته باشد. ولی اگر وقت ظهور و فرج مشخص باشد و انسان نیز از آن اطّلاع کامل داشته باشد دیگر از این آثار و برکات و توجّهات و توسّلات خبری نیست.

دچار خود خوری و فرار از خویشتن شده و در آخر نیز زیر فشارها و ابهامات، در مرحله فکر و اعتقاد، در مرحله ظرفیّت و تحمّل، در مرحله طرح و برنامه ریزی، و در مرحله عمل، از کمبود امکانات و نیازهای تخصّصی و علمی و حتّی آمادگی بدنی از پای درآمده اند. این خاصیّت انتظار است که تو را وادار می کند که کمبودها را حدس بزنی و برای تأمینش بکوشی …

2 - انتظار، مانع از ناامیدی

از مهم ترین رازهای نهفته بقای تشیع، همین روح انتظاری است که کالبد هر شیعه را آکنده از امید ساخته و پیوسته او را به تلاش و کوشش و جنبش وا می دارد، و مانع از ناامیدی و بی تابی و افسردگی و درماندگی او می گردد.

3 - انتظار، مانع تسلّط دشمنان

در اهمیّت انتظار همین بس که دشمنان، آن را مانع تسلّط خود بر مسلمانان برشمرده اند. «میشل فوکر»، «کلربریر» در بحث مبارزه با تفکّر مهدی باوری ابتدا امام حسین علیه السلام و بعد امام زمان علیه السلام را مطرح می کنند، و دو نکته را عامل پایداری شیعه معرفی می نمایند: نگاه سرخ و نگاه سبز. در کنفرانس تل آویو هم افرادی مثل «برنارد لوییس»، «مایکل ام جی»، «جنشر»، «برونبرگ»، و «مارتیم کوامر»، بر این نکته تکیه فراوان داشتند. آن ها در تحلیل انقلاب اسلامی به نگاه سرخ شیعیان، یعنی عاشورا و نگاه سبز شان یعنی انتظار می رسند. جمله مشهوری دارند که: «این ها به اسم امام حسین علیه السلام قیام می کنند و به اسم امام زمان علیه السلام قیامشان را حفظ می کنند».(1)

ص:63

«ماربین» محقّق آلمانی می گوید: «از جمله مسائل اجتماعی بسیار مهمّی که موجب امیدواری و رستگاری شیعه می باشد اعتقاد به وجود حجّت عصر و انتظار ظهور است».(1)

و نیز «پتروشفسکی»، تاریخدان و ایران شناس علوم شوروی سابق در این زمینه می نویسد: «چشم به راه مهدی بودن در عقاید عمومی که نهضت های قرن سیزدهم را در ایران به پا داشتند مقام بلندی را داشته است … ».(2)

دشمن به اهمیّت مدیریّت شیعه آن هم زمانی که رهبر آنان غائب است پی برده، و به همین جهت اقداماتی را در این زمینه انجام می دهد که به یک نمونه از آن ها اشاره می کنیم:

در سال {1982} میلادی سریالی با نام «نوستر آداموس» به مدّت سه ماه متوالی از شبکه تلویزیونی آمریکا پخش شد، این فیلم سرگذشت ستاره شناس و پزشک فرانسوی به نام (میشل نوستر آداموس) بود که نزدیک به {500} سال قبل می زیسته است. این سریال، پیشگویی های وی را درباره آینده جهان به تصویر کشیده که مهم ترین آن ها پیشگویی وی درباره ظهور نواده پیامبر اسلام در مکه مکرّمه و متحد ساختن مسلمانان و پیروزی بر اروپائیان و ویران کردن شهرهای بزرگ سرزمین جدید آمریکا بود.

هدف از این مانور بزرگ تبلیغاتی، به تصویر کشیدن چهره ای خشن و بی رحم، و ویرانگر و گرفتار جنون قدرت از مهدی موعود و تحریک و بسیج عواطف ملل غربی بر علیه اسلام و منجی موعود آن بوده است.

ص:64

می تواند آرامش قلبی و قدرت روحی به شیعه منتظر بدهد و وی را از غفلت و وسوسه نجات بخشد یاد منجی حیّ و حاضر است.

یزل قلبه بالهدایة»؛(1) «خوشا به حال کسی که در زمان غیبت قائم ما به فرمان ما تمسّک جوید که در نتیجه قلب هدایت شده اش هرگز به طرف باطل متمایل نخواهدشد.

ظهور منجی عالم بشریت برای حکومت بر کلّ جهان و توسعه عدل و داد در بین جامعه و برپا کردن پرچم توحید در سطح جهان است؛ زیرا همان گونه که غیبت او از ناحیه خود ما صورت گرفت، ظهور او هم به زمینه سازی و تحرّک عمل خود ما خواهد بود.

جهتی امام زمان علیه السلام کسی است که با ظهورش ظالمین را به سزای اعمال خود خواهد رسانید، و نیز مؤمنین را عزّت بخشیده و طعم رحمت الهیه را به آن ها خواهد چشانید، که این اعمال، خود نمونه هایی از معاد و بعث و نشور است.

از طرفی دیگر با ظهور امام مهدی علیه السلام جماعتی از اشخاص مخلص و پاک به این عالم رجعت کرده و در رکاب او بوده و یا در راستای اهداف او اقدام خواهند کرد، که این خود قیامت صغری و آمادگی برای قیامت کبری خواهد بود.

وانگهی از آن جهت که ظهور امام مهدی علیه السلام از علائم قیامت شمرده شده، لذا یاد ظهور امام مهدی علیه السلام مسأله قیامت را در اذهان انسان تداعی خواهد کرد.

ص:70

ص:72

خودش را به مانند حضرت در اوصافی که ذکر شد درآورد، ولی با علایم ظهور که در جای خود ثابت شده و نیز با اعجازی که حضرت از خود نشان می دهند هرگز کسی در امامت او شک نخواهد کرد. و این مقتضای لطف خداوند است. و لطف بر او واجب است، و لذا به طور حتم کاری خواهد کرد که وجود حضرت در عصر ظهور به کسی مشتبه نخواهد شد.

می توان از علاّمه مجلسی، شیخ صدوق، شیخ مفید، طبرسی، میرداماد، محدّث جزایری، محدّث نوری، میرزای شیرازی، میرزا محمّد تقی اصفهانی - رضوان اللَّه علیهم - نام برد.

و برخی نیز حرمت ذکر نام شریف آن حضرت را مقیّد به صورت خوف و تقیه دانسته اند که از آن جمله می توان از اربلی، شیخ حرّ عاملی، خواجه نصیرالدین طوسی و فیض کاشانی و دیگران - رضوان اللَّه علیهم - نام برد.

برخی نیز این حکم را به عصر غیبت صغرا اختصاص داده اند.

به نظر می رسد که حق با قول دوم باشد؛ یعنی حرمت مختص به صورت خوف و تقیه است به دلیل:

1 - در باب تلقین محتضر در حدیثی چنین آمده است: «تلقین کن به محتضر کلمات فرج و شهادتین و اسم هر یک از امامان را تا هنگام فوتش».(1) معلوم است که هنگام تلقین به اسم حضرت تصریح می شود.

2 - در مورد تلقین میّت نیز همین دستور آمده که نام هر یک از امامان را بر او ببر و تلقین کن، که از آن جمله نام امام زمان علیه السلام است.(2)

3 - محمّد بن ابراهیم کوفی می گوید: امام عسکری علیه السلام برای کسی که اسمش را برد به توسط من پولی فرستاد تا گوسفندی از طرف حضرت قربانی کند و فرمود: «این به جهت عقیقه برای فرزندم محمّدعلیه السلام است».(3)

4 - کنیه معروف حضرت عسکری علیه السلام ابومحمّد است و در این کنیه تصریح به اسم حضرت مهدی علیه السلام می باشد.

ص:75

5 - از امام رضاعلیه السلام در مورد زیارت قبر امام حسین علیه السلام سؤال شد، حضرت فرمود: « … و بسیار بر محمّد و آل او درود می فرستی و نام هریک از آن ها را می بری و به سوی خدا از دشمنانشان پناه می بری».(1)

محقق اربلی می گوید: «نظر من چنین است که منع از ذکر نام شریف حضرت به جهت تقیه در دوران خوف و تحت تعقیب بودن و سؤال از نام و محلّ ایشان بوده است، ولی الآن که خوف و تقیه ای نیست منع و حرمتی از ذکر نام شریفش وجود ندارد».(2)

6 - جابر بن عبداللَّه انصاری به امام باقرعلیه السلام می گوید: «وارد بر فاطمه زهراعلیها السلام شدم تا در ولادت امام حسن علیه السلام به حضرتش تهنیت بگویم، صحیفه ای از درّ سفید در دست مبارکش یافتم، سؤال کردم: ای بهترین زنان عالم! این صحیفه که در دستان شما می بینم چیست؟ حضرت فرمود: در آن اسامی امامان از فرزندانم هست … جابر می گوید: نگاه کردم و اسامی هر یک از امامان را در آن صحیفه مشاهده کردم … ».(3)

7 - در احادیث زیادی از رسول اکرم صلی الله علیه وآله وارد شده که حضرت مهدی همنام رسول خداست، و این تصریح ضمنی به نام مبارک امام زمان علیه السلام است.

را پر از عدل و داد خواهدکرد همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد از نسل کیست، نزد علمای اسلامی اختلاف است. شیعه امامیه به طور اتفاق و برخی دیگر از علمای اهل سنّت معتقدند که مهدی علیه السلام فرزند پیامبر، از اولاد حضرت زهرا، از نسل امام حسین علیه السلام است، بلکه برخی از آنان اعتراف نموده اند که فرزند بلافصل امام حسن عسکری علیه السلام است. و در مقابل برخی از علمای اهل سنّت به تبع روایات ضعیف السند و ادله ناقص، آرای دیگری را برگزیده اند. برخی مهدی منتظر را از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام دانسته اند. و برخی نیز او را از نسل عباس عموی پیامبرصلی الله علیه وآله می دانند. برخی دیگر نظریات دیگری داده اند.

اینک به بررسی این موضوع می پردازیم تا نظر صحیح را به دست آوریم.

دلیل چهارم: گواهی علمای اهل سنّت

دلیل پنجم: گواهی علمای امامیه

اینک به طور اختصار به بررسی هر یک از این ادّله خواهیم پرداخت.

نمی رسد تا آن که شخصی از نسل حسین در امّتم قیام کند. او و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد».(1)

ج - سلمان می گوید: وارد بر پیامبرصلی الله علیه وآله شدم و مشاهده کردم که حسین بر زانوی پیامبر نشسته و حضرت دو چشم و دهان او را می بوسد، و می فرماید: «همانا تو آقا، پسر آقا، پدر آقایی، تو امام، پسر امام، و پدر امامانی، تو حجّت، پسر حجّت، و پدر حجّت های نه گانه ای، از صلب توست نهمین آن ها که قائم از بین آنان است».(2)

است، اگر به از جا کندن کوه ها اهتمام ورزند می توانند آن ها را از جا و بُن برکنند.» (1)

ج - امام حسن مجتبی علیه السلام فرمود: «امامان بعد از رسول خداصلی الله علیه وآله دوازده نفرند، نه نفر از آنان از صلب برادرم حسین اند، از میان آنان است مهدی این امت».(2)

د - امام حسین علیه السلام فرمود: «قائم این امّت نهمین از فرزندان من است، و اوست صاحب غیبت، و اوست کسی که در حال زنده بودنش میراثش تقسیم خواهد شد».(3)

ر - و نیز در وصف فرزندش مهدی منتظرعلیه السلام می فرماید: «در نهمین از فرزندانم سنّتی از یوسف، و سنّتی از موسی بن عمران است، و اوست قائم ما اهل بیت علیهم السلام. خداوند تبارک و تعالی امر او را در یک شب اصلاح خواهد کرد».(4)

نسل امام حسین علیه السلام با دید خاصی نگاه می کرده و در ظاهر حرمت آن ها را نگاه داشته اند. در مشکلات فقهی و عقیدتی و حتی سیاسی به آن ها رجوع کرده و مدد می خواستند. و این خود دلیل بر آن است که آنان معتقد به جلالت و مقام و عظمت امامان از نسل امام حسین علیه السلام بوده اند، گرچه به جهت حبّ جاه و مقام نمی خواستند که حکومت را تقدیم آنان کنند و از هرگونه اذیت و آزار نسبت به آنان دریغ نمی نمودند. این به نوبه خود گواه بر این است که امام دوازدهم نیز از نسل طیّب و طاهر آن حضرت علیه السلام است.

علاّمه میر خواند می گوید: «ولادت امام مهدی علیه السلام که همنام رسول خداصلی الله علیه وآله و هم کنیه اوست در سامرا نیمه شعبان سال 255 اتفاق افتاد. عمر او هنگام وفات پدرش پنج سال بود. خداوند متعال در آن سن به او حکمت آموخت، همان گونه که حضرت عیسی را به مقام نبوّت برگزید … ».(1)

سبط بن جوزی می گوید: «محمّد بن حسن بن علی بن محمّد … کنیه او ابوعبداللَّه و ابوالقاسم است. او جانشین و حجت صاحب الزمان و قائم و منتظر است».(2)

میرزا محمّدبن رستم بدخشی شافعی در شرح حال امام عسکری می گوید: «.. او فرزندی جز محمّد منتظر از خود به جای نگذاشت».(3)

حافظ محمّدبن یوسف گنجی شافعی می گوید: «او - یعنی امام عسکری علیه السلام - از خود فرزندی بجای گذاشت که همان امام منتظر است. صلوات اللَّه علیه».(4)

عارف حنفی عبدالوهاب شعرانی می گوید: «در آخرالزمان امید خروج مهدی است. او از اولاد امام حسن عسکری علیه السلام است. ولادت او نیمه شعبان سال 255 هجری اتفاق افتاد. تاکنون زنده است تا با حضرت عیسی علیه السلام اجتماع کند. عمرش تا این زمان 706 سال است. این چنین شیخ حسن عراقی به من خبر داده است».(5)

محیی الدین بن عربی می گوید: «بدانید که خروج مهدی حتمی است، خروج نمی کند تا زمین پر از ظلم و جور شده باشد، آن گاه آن را پر از عدل و داد

ص:82

خواهد کرد … او از عترت رسول خدا و از فرزندان فاطمه است. جدّش حسین بن علی بن ابی طالب و پدرش حسن عسکری فرزند امام علی النقی … است، همنام رسول خدا است. مسلمانان با او بین رکن و مقام بیعت خواهند کرد … ».(1)

ابوالولید محمّدبن شحنه حنفی می گوید: «خداوند به حسن عسکری فرزندی عنایت نمود که انتظار او را می کشند. وی دوازدهمین امام نزد امامیه است. نامش محمّد و القابش مهدی، و قائم و حجت است. ولادتش در سال 255 هجری اتفاق افتاد».(2)

جمال الدین محمّد بن یوسف زرندی حنفی می گوید: «امام دوازدهم صاحب کرامات مشهور، کسی که قائم به حق و دعوت کننده به راه حق است. ولادت امام ابوالقاسم محمّدبن حسن مطابق نقل شیعه، زمان پادشاهی معتمد عباسی، شب نیمه شعبان سال 255 هجری در سامرا اتفاق افتاد. مادرش نرجس دختر قیصر روم بود … ».(3)

فخر رازی می گوید: «امّا حسن عسکری، او دو پسر و دو دختر داشت: یکی از پسرانش صاحب الزمان - عجل اللَّه تعالی فرجه الشریف - است … ».(4)

است، همان فرزند امام حسن عسکری علیه السلام و از ذریه و نسل امام حسین علیه السلام است.(1)

صحیح نبوده، بلکه می توان آن را از مجعولات و موضوعات عباسیان دانست؛ زیرا شکّی نیست که دولت عباسی برای تأیید سلطنت خود و تشویق مردم به بیعت با محمّدبن عبداللَّه ملقب به مهدی عباسی، سومین خلیفه دولت عباسی، دست به هر جنایتی از جمله جعل حدیث و نسبت دروغین آن به رسول خداصلی الله علیه وآله می زدند.

تحلیل تاریخی این مطلب این است که عباسیان مخفیانه درصدد جمع یار و یاور برای خود برآمدند تا بتوانند بر ضدّ دولت امویان قیام کنند. اعلان و شروع انقلاب و شورش خود را از شهرهای خراسان آغاز کردند، و با اعمال زور و سیاست های موذیانه و فریب کارانه توانستند خلافت را از دست امویان خارج سازند. عقیده به مهدی منتظر توانست در این راه و هدف و تثبیت خلافت و توسعه آن کمک شایانی به عباسیان بنماید.

منصور عباسی که عبداللَّه نام داشت فرزندش محمّد را به عنوان خلیفه و جانشین خود معیّن کرد و به مردم دستور داد تا با او به عنوان ولایت عهدی و جانشینی بعد از خود بیعت کنند. برای تشویق و تحریص مردم به این کار لقب مهدی را بر فرزندش گذاشت، تا مردم به گمان این که او مهدی منتظر است با او بیعت کنند. ولی از آنجا که اسم خودش عبداللَّه بود دستور داد تا حدیثی جعل کرده و در آن اسم پدر مهدی امت را عبداللَّه معرفی کنند.

مرحوم شهید مطهری در این زمینه می فرماید: «حتی ما می بینیم یکی از خلفای عباسی اسمش مهدی است پسر منصور … مورّخین و از آن جمله «دار مستر» نوشته اند که منصور مخصوصاً اسم پسرش را مهدی گذاشت، برای

ص:86

این که می خواست استفاده سیاسی کند، بلکه بتواند یک عدّه مردم را فریب دهد، بگوید آن مهدی که شما در انتظار او هستید پسر من است. و لهذا «مقاتل الطالبیین» و دیگران نوشته اند که گاهی با خصّیصین خودش که روبرو می شد به دروغ بودن این مطلب اعتراف می کرد … ».(1)

ابوالفرج اصفهانی می گوید: «هنگامی که منصور خواست برای فرزندش مهدی بیعت بگیرد، فرزند دیگرش جعفر بر او اعتراض نمود. منصور دستور داد تا مردم را حاضر نمودند، آن گاه به خطبا و شعرا امر کرد تا در وصف مهدی و فضائل او سخن بگویند. مطیع بن ایاس خطاب به منصور گفت: ای امیرالمؤمنین! حدیث گفت مرا فلان از فلان این که پیامبرصلی الله علیه وآله فرمود: «مهدی از ما است، نامش محمّدبن عبداللَّه و مادرش از غیر ما است، زمین را پر از عدل می کند همان گونه که پر از جور شده باشد، و این عباس پسر محمّد برادر تو بر این امر شهادت می دهد. آن گاه رو به عباس کرد و گفت: تو را به خدا سوگند می دهم آیا چنین حدیثی را نشنیده ای؟ عباس از ترس منصور گفت: آری، آن گاه منصور دستور داد تا مردم با فرزندش بیعت کنند.

مجلس که متفرق شد از آنجا که عباس بن محمّد انسی با مطیع بن ایاس نداشت گفت: آیا دیدید که این زندیق چگونه بر خدا و رسولش دروغ بست، حتی مرا نیز بر آن شاهد گرفت، و من نیز از روی ترس بر آن گواهی دادم و هرکه با من بود شهادت داد که من دروغ می گویم … ».(2)

دست تحریف عباسیان برای تثبیت خلافت فرزند منصور به این اکتفا

ص:87

نکرد، بلکه درصدد جعل احادیثی دیگر در این راستا برآمد، از آن جمله روایتی را جعل کرده و به عثمان بن عفان نسبت دادند که گفت: از رسول خداصلی الله علیه وآله شنیدم که می فرمود: «مهدی از فرزندان عباس عموی من است».(1)

و نیز از عباس به توسط فرزندش عبداللَّه نقل کرده اند که پیامبرصلی الله علیه وآله خطاب به او فرمود: «این عمویم پدر چهل خلیفه است، بهترین قریش، از فرزندان اوست: سفّاح و منصور و مهدی، ای عمو! به واسطه من خداوند ابتدای این امر را فتح نمود و آن را به توسط فرزندی از تو ختم خواهد کرد».

جالب آن است که ابن الجوزی پی به وضع و جعل این روایت برده، و لذا آن را در کتاب «الموضوعات» که مخصوص روایات جعلی است آورده است. این ها را می توان از ثمرات و مفاسد منع تدوین حدیث دانست که به توسط خلفا مخصوصاً عمر و ابوبکر پایه گذاری شد، تا بتوانند با روایات، هر کاری که می خواهند انجام دهند.(2)

1 - احمد در مسند خود به سندش از رسول خداصلی الله علیه وآله نقل کرده که فرمود: «هرگاه مشاهده نمودید پرچم های سیاه از طرف خراسان آمد به آن ها ملحق شوید؛ زیرا در میان آن ها خلیفه خدا مهدی است».(1)

این حدیث را ابن قیّم در «المنار المنیف» تضعیف کرده، زیرا در سند آن علی بن زید وجود دارد که متفرداتش قابل احتجاج نیست.(2)

2 - ابن ماجه در سننش همین مضمون را نیز نقل کرده است،(3) ولی ابن قیّم آن را نیز به توسط وجود یزید بن ابی زیاد در سلسله سند آن تضعیف نموده است. آن گاه می گوید: «این حدیث و حدیث قبلی بر فرض صحت نمی تواند دلیل باشد بر این که مهدی از بنی العباس که متولّی سلطنت و حکومت است، همان مهدی است که در آخرالزمان خروج خواهد کرد … ».(4)

خصوصاً آن که مهدی عباسی در آخرالزمان نبوده و با او بین رکن و مقام بیعت نشده است، و نیز حضرت عیسی علیه السلام برای مساعدت با او از آسمان نازل نشده است، و نیز منطقه بیداء در عهد او فرو نرفته است. و به طور خلاصه هیچ یک از علائم ظهور مهدی علیه السلام بر او منطبق نشده است، پس چگونه ممکن است که او مهدی این امت باشد.

3 - حدیث: «المهدی من ولد العباس عمّی»؛ «مهدی از اولاد عمویم عباس است». این حدیث را سه نفر نقل کرده اند: کعب الاحبار، عثمان بن عفان و عبداللَّه بن عمر.

ص:89

سند حدیث کعب که ابن حماد آن را نقل کرده، منقطع است، و حکم این نوع حدیث حکم حدیث مرسل است که حجیّت آن نزد شیعه و سنّی به اثبات نرسیده است، مگر مراسیل برخی از اشخاص، همانند: سعید بن مسیّب نزد شافعی و ابن ابی عمیر نزد برخی از علمای شیعه.

حدیث عثمان بن عفان را که محبّ الدین طبری نقل کرده در سند آن محمّد بن ولید مقری وجود دارد که علماء رجال اجماع در تضعیف او دارند. و حدیث عبداللَّه بن عمر نیز با سند ضعیف نقل شده است.

بیعت کردند. حضرت صادق علیه السلام را نیز در جلسه ای دعوت کردند و به ایشان گفتند: ما می خواهیم قیام کنیم و همه می خواهیم با محمّد بن عبداللَّه بیعت کنیم، شما هم که سید حسینیّین هستید بیعت کنید. امام فرمود: هدف شما از این کار چیست؟ اگر محمّد می خواهد به عنوان امر به معروف و نهی از منکر قیام کند، من با او همراهی می کنم و تأییدش می نمایم، امّا اگر به این عنوان که او مهدی است می خواهد قیام کند، اشتباه می کند، مهدی این امت او نیست، کس دیگری است و من هرگز تأیید نمی کنم.

شاید تا حدودی خود مطلب برای محمدبن عبداللَّه محض هم اشتباه شده بود؛ زیرا هم اسم پیامبرصلی الله علیه وآله بود، و یک خالی هم در شانه اش داشت، مردم می گفتند: نکند این خال همان علامت این باشد که او مهدی این امت است. بسیاری از کسانی که با وی بیعت کردند به عنوان مهدی امت بیعت کردند … ».(1)

2 - ابن قیم جوزیه می گوید: «در این که مهدی از نسل حسن باشد سرّ لطیفی است، زیرا از آنجا که حسن خلافت را به خاطر خدا رها کرد، خداوند بدل از آن، خلافت را در نسل او قرار داد، تا زمین را پر از عدل و داد کند. و این سنّت خداوند در میان بندگان خود است، برخلاف حسین رضی الله عنه … ».(1)

2 - این حدیث مورد اعراض علمای حدیث و متکلمین قرار گرفته و هیچ کس به آن استناد نکرده است.

3 - خود ابن ماجه در سنن خود حدیث «المهدیّ حقّ و هو من ولد فاطمه»؛ «مهدی حق و او از اولاد فاطمه است» را نیز نقل کرده است.(1)

4 - حدیث از حیث سند اشکال دارد: ابن قیّم جوزیه در «المنارالمنیف» می گوید: «از من درباره حدیث «لامهدیّ إلّا عیسی بن مریم» سؤال شد که چگونه با احادیث مهدی و خروج او قابل جمع است؟ و آیا درباره مهدی حدیثی وجود دارد یا خیر؟

آن گاه در جواب از این سؤال می گوید: حدیث «لامهدیّ إلّا عیسی بن مریم» را ابن ماجه در سنن خود از یونس بن عبد الأعلی، از شافعی، از محمّدبن خالد جندی، از ابان بن صالح، از حسن، از انس بن مالک، از پیامبرصلی الله علیه وآله نقل کرده است. این حدیث از منفردات محمّدبن خالد است. و به تصریح ابوالحسین محمّد بن حسین آبُری در کتاب «مناقب الشافعی»، محمّد بن خالد نزد متخصّصین اهل علم و نقل، معروف نیست. بیهقی نیز این حدیث را از متفرّدات محمّدبن خالد می داند. حاکم نیشابوری او را مجهول دانسته و می گوید: در اسناد او اختلاف شده است. و احادیث خروج مهدی از حیث سند صحیح تر است.(2)

حاکم نیشابوری تصریح کرده که هدف او از ذکر این حدیث در «مستدرک» به جهت تعجب است نه این که مطابق شرط شیخین به آن احتجاج کرده باشد.(3)

ص:94

علاوه بر این که محمدبن خالد جندی مجهول و متروک و غیر معروف نزد متخصصین فن است بلکه مطابق تصریح ابن حجر در «تهذیب التهذیب» او جعل کننده حدیث نیز می باشد.(1)

ذهبی می گوید: « … حدیث " … و لامهدیّ الّا عیسی بن مریم" خبری است منکر که ابن ماجه آن را نقل کرده است.(2)

قرطبی می گوید: "حدیث "و لامهدیّ الّا عیسی بن مریم" معارض با احادیث این باب است. آن گاه کلمات رجالیین در حقّ محمّدبن خالد را ذکر کرده، سپس می گوید: احادیثی که نصّ بر خروج مهدی از عترت پیامبر و اولاد فاطمه است ثابت بوده و اصحّ از این حدیث است، پس حکم، مطابق احادیث خروج مهدی از اولاد فاطمه است نه حدیث دیگر».(3)

5 - این حدیث را نیز طبرانی با سند خود از ابی امامه نقل کرده ولی در متن آن جمله «ولا مهدی إلّا عیسی بن مریم» وجود ندارد.(4)

6 - روایات خروج مهدی از اولاد فاطمه علیها السلام متواتر است و همان گونه که در جای خود به آن اشاره شده عده بسیاری به تواتر و صحّت آن تصریح کرده اند، و در مقابل، حدیث مورد بحث بر فرض صحّت سند، خبر واحد است، و می دانیم که هنگام تعارض، خبر متواتر مقدم است.

7 - مشهور بین مسلمین در طول تاریخ اسلام، ظهور شخصی از اهل بیت رسول خدا و از اولاد فاطمه علیهم السلام است و این شهرت خود مرجّح احادیث مهدویّت اسلامی است.

ص:95